रामायण बालकाण्ड

रामायण–बालकाण्ड (Ramayan-Balkanda) - Ramayan in Nepali by Bhanubhakta Acharya

रामायण–बालकाण्ड ---टिकाराम गैातम
(१)
एक् दिन् नारद सत्यलोक् पुगि गया, लोक्को गरूँ हित् भनी ।
ब्रह्मा ताहिं थिया प¥या चरणमा, खुशी गराया पनी ।।
क्या सोध्छौ तिमि सोध भन्छु म भनी, मर्जी भएथ्यो जसै ।
ब्रह्माको करुणा बुझेर ऋषिले, बिन्ती ग¥या यो तसै ।।
(२)
हे ब्रह्मन् ! जति हुन् शुभाशुभ सबै, सूनी रह्याँछू कछू ।
बाँकी छैन तथापि सुन्न अहिले, इच्छा म यो गर्दछू ।।
आऊला जब यो कली बखतमा, प्राणी दुराचार् भई ।
ग¥र्या छन् सब पाप् अनेक् तरहका, निच्का मतीमा गई ।।
(३)
साँचो बात गरैन कोहि अरुकै, गर्नन् त निन्दा पनी ।
अर्काको धन खानलाई अभिलाष्, गर्नन् असल् हो भनी ।।
कोही जन् त परस्रिमा रत हुनन्, कोही त हिंसा महाँ ।
देहैलाई त आत्मा जानि रहनन्, नास्तिक् पशूभैmँ तहाँ ।।
(४)
काम्का चाकर भैmँ भएर रहनन्, स्त्रीलाई द्यौता सरी ।
मान्नन् पितृ र मातुलाई बुझि खुब्, शत्रू सरीका गरी ।।
ब्राह्मण् भै कन वेद बेचि रहनन्, कोही पढुन् ता पनी ।
धन् ठूलो छ पनि भन्या सहज धन्, आर्जन् गरौंला भनी ।।
(५)
जाती धर्म रह्वैन क्षत्रिहरुमा, जो छन् इ नीचाहरु ।
शूद्रादी त तपस्वि होइ रहनन्, ब्राह्मण् सरीका बरु ।।
स्त्री घेर् भ्रष्ट हुनन् पती र ससुरा–, को द्रोह ठूलो गरी ।

यस्ता नष्ट कसोरि मुक्त ति हुनन्, संसार–सागर् तरी ।।

(६)

यो चिन्ता मनमा भयो र अहिले, सोधूँ उपायै भनी ।
आयाको छु दयानिधान ! कसरी, तर्नन् सहज् ई पनी ।।
यस्तालाई उपाय तर्न सजिलो, कुन् हो ऊ आज्ञा गरी ।
मेरो चित्त बुझाइ बक्सनुहवस्, क्याले इ जान्छन् तरी ।।
(७)
नारद्ले दुनियाँ उपर् गरि दया, बिन्ती ग¥या यो जसै ।
ब्राह्माजी पनि खुब् प्रसन्न हुनुभो, मर्जी भयो यो तसै ।।
हे नारद् ! सब पाप हर्नकन ता, रामायणैले सरी ।
आर्को मुख्य उपाय छैन सबको, हित् यै छ अमृत् सरी ।।
(८)
शम्भूदेखि सुनेर तत्व सब यो, गान् पार्वती गर्दछिन् ।
राम्को नाम अपार जानि बहुतै, आनन्दमा पर्दछिन् ।।
जस्ले गान्कन गर्दछन् ति त सहज्, संसार पार् तर्दछन् ।
कालैको पनि ताप् हुँदैन भय सब्, तिन्का सहज् टर्दछन् ।।
(९)
यो सब् शास्त्रविषे बडो छ रघुनाथ–, को रुप् जनाई दिन्या ।
जो छन् सब् इ पुराण्हरु इ सबमा, यै मुख्य जानी लिन्या ।।
गर्छन् कीर्तन सुन्दछन् पनि भन्या, यो पाउँछन् फल् भनी ।
तिन्को पुण्य बखान गर्न त सबै, सक्तीनँ मैले पनी ।।
(१०)
सुन्याथ्याँ शिवदेखि यस्क महिमा, एक् श्लोक् पढुन् ता पनी ।
भक्तीले यदि यो पढ्यो पनि भन्या, पाप् छुट्तछन् सब् भनी ।।
जो एक् चित्त गरेर पाठ खुशि भै, गर्छन् सदा यै भन्या ।
जीवन्–मुक्त तिनै त हुन् नर भई, ईश्वर् सरीका बन्या ।।
(११)
पूजा पुस्तकको ग¥या पनि फल्, एक् अश्वमेघ्का सरी ।
पाउँछन् सुनियो कहीं पनि भन्या, पाप् छुट्तछन् तेस् घरी ।।
जो ता पुस्तकका नजिक् गइ नमस्–, कारै फगत् गर्दछन् ।
तेस्ता जन् सब देवता पुजि हुन्या, फल्–भोगमा पर्दछन् ।।
(१२)
चारै वेद पढेर शास्त्रहरुको, व्याख्यान गर्दा पनी ।
पाईंदैन उ फल् त पाउँछ सहज्, पुस्तक् दिनाले पनी ।।
भक्तीले कहिं भक्तका घर गई, एकादशीमा कह्या ।
चौबिस् पल्ट पुरश्चरण् गरि हुन्या, गायत्रिका फल् भया ।।
(१३)
जस्ले राम्नवमी उपासि खुशिले, जाग्रन् समेतै गरी ।
यो रामायण पाठ् गरोस् कि त सुनोस्, तन्मन् यसैमा धरी ।।
तेस्ले तीर्थ पिछे तुला–पुरुष दान्, सूर्यै ग्रहण्मा ग¥यो ।
येस्मा संशय छैन जान्नु सबले, आनन्दमा त्यो प¥यो ।
(१४)
रामायण् कन गाउन्या पुरुषको, आज्ञा त इन्द्र पनी ।
मान्छन् श्रीरघुनाथका प्रिय इ हुन्, मान्या इनै हुन् भनी ।।
रोज्–रोज् यस्कन पाठ् गरेर जनले, सत्कर्म गर्छन् जती ।
कोटी गुण् फल बढ्ति मिल्छ सबको, घट्तैन तिन्का रती ।।
(१५)
यस्मा राम् ह्दयै छ पाप् हरि लिन्या, क्वै ब्रह्म–घाती पनी ।
शुद्धात्मा बनिजान्छ तिन्दिन पढ्या, गर्नन् कृपा राम्–धनी ।।
रोज्–रोज् तीन पटक् अगाडि हुनुमान्, राखेर पाठ् गर्छ जो ।
जस्तो भोग्कन गर्न खोज्दछ उ भोग्, सम्पूर्ण पाऊँछ सो ।।
(१६)
जो यो पाठ् तुलसी पिपल् वरिपरि, गर्छन् प्रदक्षिण् गरी ।
तिन्का पाप् सब जन्मका जति त छन्, छुट्छन् ति तेसै घरी ।।
तेस्मा रामगीता छ झन् अति ठुलो, जस्को महात्मै पनि ।
सब् जान्न्या शिव मात्र छन् अरु त क्वै, जान्दैन यस्तो भनी ।।
(१७)
आधा पार्वति जान्दछिन् म त सबै, चौथाइ पो जान्दछू ।
गीता पाठ गरेर नाश न हुन्या, पाप् छैन यो मान्दछू ।।
राम्ले वेद मथन् गरी कन झिक्या, गीता र अमृत् सरी ।
लक्ष्मण्लाई दिया यही पढि लिया, जाइन्छ संसार् तरी ।।
(१८)
मार्छू निश्चय कार्तवीर्य भनि खुब्, ठूलो इरादा गरी ।
पढ्थ्या श्री शिवथ्यै गई परशुराम्, दिन्–दिन् चरण्मा परी ।।
पढ्थिन् पार्वति राम्गिता तहिं सुनी, पाठ् गर्न लागी गया ।
राम्गीता तहिं देखि पाठ् गरिलिया, नारायणै ती भया ।।
(१९)
मैह्ना दिन् यहि राम्गिता पढि लिया, सब् ब्रह्म–हत्या हरु ।
छुट्छन् ता अरु छुट्तछन् सकल पाप्, भन्न्या बखान् क्या गरुँ ।।
शालिग्राम् तुलसी पिपल् कि त बडा, संन्यासि थ्यैं जो गई ।
राम्–गीता कन् पाठ् ग¥यो पनि भन्या, ठूलो महात्मा भई ।।
(२०)
जुन्फल् छन् मुखले भनी न सकिन्या, सो फल् ति भोग् गर्दछन् ।
कोही श्राद्ध विषे पढुन् त तिनका, पितृ सबै तर्दछन् ।।
पैह्ले खूब नियम् गरी दशमिमा, एकादशीमा पनी ।
आसन् बाँधि अगस्ति वृक्षमनि पाठ्, गर्छू म गीता भनी ।।
(२१)
राम्–गीता उपवास् गरीकन बहुत्, आदर् गरी पढ्छ जो ।
तेस्लाई त न भन्नु मानिस भनी, रामै सरीको छ त्यो ।।
दान ध्यान् तीर्थ कदापि केहि नगरी, यै राम–गीता पढी ।
बस्छन् जो ति अनन्तका पदविमा, जान्छन् सहज् पार् तरी ।।
(२२)
धेरै बात गरेर हुन्छ अब क्या, रामायणै हो जबर् ।
पाप् हर्नाकन छैन् केहि बुझियो, येसै सरीको अबर् ।।
जो छन् तन्त्र पुराण् श्रुति स्मृति इता, सोह्रै कलामा पनी ।
पुग्दैनन् त बखान् कहाँ तक गरुँ, यो फेरि ठूलो भनी ।।
(२३)
जो रामायणको महात्म्य विधिले, नारद्जिलाई कह्या ।
जुन् सूनी कन चित्तले बुझि लिंदा, नारद् पनी खुश् भया ।।
पाठ् गर्छन् कि त सुन्दछन् यदि भने, यो येति सुन्दा पनी ।
जान्छन् सब् उहि विष्णुकापुरि महाँ, खुब् पूज्य सब्का बनी ।।
(२४)
कैलाश्मा भगवान् सदाशिव थिया, ध्यान्मा बहुत् मन् दिई ।
बाम् काख्मा बहुतै पियारि हितकी, श्री पार्वतीजी लिई ।।
एक् दिन् पार्वतिले तहाँ शिवजिथ्यैं, सोधिन् चरण्मा परी ।
आपूm ता सब जान्दथिन् तर दया, सम्पूर्ण लोक्मा गरी ।।
(२५)
हे नाथ् ! बिन्ति म गर्दछू हजुरमा, राम् कुन् जगत्का पती ।
राम् देखी अरु कोहि छैन जनका, संसार तन्र्या गती ।।
जस्मा भक्ति ग¥यो भन्या अति गम्भीर्, संसार सागर् महाँ ।
नौका भैंm तरि जान्छ झट्पट गरी, तेस् नर्को देहै तहाँ ।।
(२६)
यस्ता राम् कन लोकमा जनहरु, एक् ईश्वरै मान्दछन् ।
कोही तत्व नपाइ मूर्खहरु ता, मानिस् सरी जान्दछन् ।।
क्या भन्छन् ति कि राम ईश्वर भया, शोक् क्यान तिन्ले ग¥या ।
सीता रावणले जसै हरि दियो, ठूलो विपत्मा प¥या ।।
(२७)
ईश्वर्लाई त शोक् हुँदैन र भनूँ, हूँदैन अज्ञान् पनी ।
इन्मा यो सब देखियो त कसरी, जान्नू इ ईश्वर् भनी ।।
लोक् यस्तो पनि भन्छ कोहि भगवान्, यस्मा विचार् खुब् गरी ।
जस्तो हो सब यो बताउनु हवस्, सन्देह मेरो हरी ।
(२८)
यस्तो प्रश्न सुन्या र पार्वतिजिको, खूशी पनि खुब् भया ।
राम् यस्ता प्रभु हुन् भनेर शिवले, सब् तत्व ताहीं कह्या ।।
सून्यौ पार्वति ! राम् अनादि परमे–, श्वर् हुन् ति आकाश् सरी ।
सब् ढाकीकन बस्तछन् अघि विराट्, सम्पूर्ण सृष्टी गरी ।।
(२९)
जस्तै चुम्बकका नजिक् पर गया, नाच्छन् इ लोहा पनी ।
तस्तै जस्कन पाइ नाच्तछ जगत्, नाना प्रकार्को बनी ।।
यस्तो तत्व न जानि मानिस सरी, राम् लाइ जो गर्दछन् ।
संसार्का इ अनन्त ताप्हरु तिनै–, लाई सदा पर्दछन् ।।
(३०)
बादल्ले अरु ढाक्छ–ढाक्छ कहिं क्या, श्रीसूर्य लाई पनी ।
लोक् ता भन्छ उठ्यो र बादल ठुलो, सब् सूर्य ढाक्यो भनी ।।
तस्तै तत्व नजानि बोल्छ जन जो, सो भन्छ मानिस् पनी ।
योगी ज्ञानी त चिन्दछन् इ रघुनाथ्, त्रैलोक्यका नाथ् भनी ।।
(३१)
जस्लाई रिङटा छ भन्छ उ पगत्, घुम्छन् उ पर्वत् भनी ।
घुम्दैनन् इ त घुम्छ तेहि रिङटा, जान्दैन कोही पनी ।।
अज्ञान्–रुप् रिङटा हुन्या जनहरु, भन्छन् ति मानिस् पनी ।
राम् ता हुन् परमेश्वरै सकल यस्, चौधै भुवन्का धनी ।।
(३२)
सूर्यैमा पनि अन्धकार् छ कहीं क्या, तेस्तै यि राम्मा पनी ।
शोक अज्ञान् रति छैन जान्नु सबले, आत्मा यिनै हुन् भनी ।।
आर्को गोप्य रहस्य भन्छु सुन यो, सम्वाद् सिता–रामको ।
भूमार् हर्न त काम् थियो सब ह¥या, छिन्छान् भयो कामको ।।
(३३)
भूमीको सब भार् हरेर रघुनाथ्, राज् गर्न लाग्या जसै ।
देख्या श्री हनुमानलाइ र दया, आयो प्रभूका तसै ।।
सीतालाई हुकुम् तहीं दिनुभयो, सीते ! हनुमान् बडा ।
हाम्रा भक्त भया इ तत्व लिनका, खातिर् यहाँ छन् खडा ।।
(३४)
इन्लाई तिमि तत्व देउ भनि यो, हुकुम् भएथ्यो जसै ।
सीताले हनुमानलाइ दिनु भो, जुन् तत्व हो सो तसै ।।
आर्को तत्व त केहि छैन हनुमान् !, कुन् आज आर्को कहूँ ।
राम् हुन् ब्रह्म यिनैकि शक्ति बलिई, माया भन्याकी म हूँ ।।
(३५)
राम्को सन्निधि पाइ गर्छु सबको, सृष्टी र पालन् पनी ।
आरोप् राम विषे गरिन्छ सब यो, गन्र्या इनै हुन् भनी ।।
यस् निर्मल् रघुवंशमा प्रभुजिले, जो जन्म याहीँ लिया ।
विश्वामित्र निमित्त यज्ञहरुमा, राखी दया मन् दिया ।।
(३६)
जो पाप् गौतम पत्निका हरि लिया, जो भाँचि दीया धनू ।
जो मैलाइ बिहा ग¥या सब कुरा, यस्ता कहाँ तक् भनूँ ।।
जो ता गर्व ह¥या ति वीर् परशुराम्–, को जो अयोध्या बस्या ।
बाह्रै वर्ष बिहा ग¥या पछि बसी, जो ता बनैमा पस्या ।।
(३७)
यस्ता काम् जतिकाम् भयातिसबकाम्, गन्र्या म हूँ ता पनी ।
भन्छन् लोक त रामलाई सबका, कर्ता यिनै हुन् भनी ।।
अन्र्यामि अनादि साक्षि ति त हुन्, कर्ता कहाँ ती थिया ।
मेरा गूण लिंदा त लोकहरुले, कर्ता भनी पो दिया ।।
(३८)
येती ताहिं सिताजिबाट उपदेश्, पाई सक्याथ्या जसै ।
आपैंm राम् प्रभुले पनी दिनु भयो, फेर् तत्वको ज्ञान तसै ।।
यस्तो हुन्छ परात्म आत्म यहि हो, यो हो अनात्मा भनी ।
आत्मा और परात्मलाई बुझ्दा, पाइन्छ मुक्ती पनि ।।
(३९)
आत्माको र परात्मको छ कति फेर्, त्यो एक जानी लिनू ।
जुन्जुन् चीज अनात्म हुन् उत झुटा, जानेर छाडी दिनू ।।
आत्माको र परात्मको गरि विचार्, एक् तत्व जान्यो जसै ।
अज्ञान् सब् छुटि जान्छ ती पुरुषका, मै तुल्य हुन्छन् तसै ।।
(४०)
यो मेरो हृदयै त हो प्रिय छ यो, खुब् गुप्त राख्नू पनी ।
तत्वैज्ञान् भनि यै कहिन्छ बुझिल्यौ, सून्यौ हनूमान् भनी ।।
तत्वज्ञान् हनुमानलाइ रघुनाथ्–, ले यै दिनूभो तहाँ ।
सोही ज्ञान् तिमिथ्यौं कहीकन सक्याँ, सम्पूर्ण मैले यहाँ ।।
(४१)
सून्यौ पार्वति रामको हृदय यो, जो–जो त पाठ् गर्दछन् ।
जो छन् जन्म सहस्रका सकल पाप्, तिन्का सबै टर्दछन् ।।
जातीभ्रष्ट अधम् हवस् त पनि लौ, यस्लाई खुब् पाठ् गरी ।
राम्को ध्यान् पनि गर्छ पो यदि भन्या, त्यो जान्छ संसार् तरी ।।
(४२)
सूनिन् पार्वतिले अपार महिमा, यो रामजीको जसै ।
फेर् विस्तार् गरि सुन्नलाई मन भो, ती पार्वतीको तसै ।।
बिन्ती फेर् शिवथ्यैं गरिन् पनि तहाँ, हे नाथ् ! सबै रामको ।
लीला सुन्न मलाई मन् हुन गयो, येही बुझ्याँ कामको ।।
(४३)
सूनोस् राम–लीला भनेर म उपर्, माया बहूतै धरी ।
सब् लीलाहरु फेर् बताउनु हवस्, जो छन् ति विस्तार् गरी ।।
यो प्रेम् पार्वतिको सुन्या र शिवले, खुब् प्रेम राखिन् भनी ।
जो–जो हुन् सब राम्–चरित्र शिवले, ताहाँ बताया पनी ।।
(४४)
ई भूमीकन रावणादि विरले, भारी बनाई दिया ।
भारी भै ति रुँदै गइन् उहिं जहाँ, ब्रह्मा बस्याका थिया ।।
पापी धेर् भइ भार् भयो म कन ता, यो भार छूटोस् भनी ।
आयाँ आज दयानिधान् ! चरणमा, यो बिन्ति पारिन् पनी ।।
(४५)
यस्तो बिन्ति सुनी दया पनि उठ्यो, ती भूमि माथी तहाँ ।
दौडी क्षीर समुद्रका तिर गया, विष्णू रहन्थ्या जहाँ ।।
इन्द्रादीहरु साथमा लिइ स्तुती, ताहाँ ग¥याथ्या जसै ।
सर्वात्मा भगवान् प्रसन्न हुनु भै, दर्शन् दिनू भो तसै ।।
(४६)
देख्या सुन्दर रुप् जसै प्रभुजिको, ब्रह्मा चरण्मा प¥या ।
भक्तीले स्तुति खुब् गरेर खुशि भै, हात् जोरि बिन्ती ग¥या ।।
हेनाथ् ! रावण दुष्ट भै सकल लोक्–, लाई बिपत्ती दियो ।
इन्द्रादीहरुको त तेज् सहजमा, खैंचेर तेस्ले लियो ।।
(४७)
यस्लाई अब मारि बक्सनु हवस्, मानिस् सरीका बनी ।
मानिस् देखि म¥यास् भनी त वरदान्, दीई रह्याँछू पनी ।।
ब्रह्माको यति बिन्ति सूनि भगवान्–, को यो हुकुम् भो पनी ।
रावण्लाई म मारुँला सहजमा, मानिस् सरीको बनी ।।
(४८)
माया मेरि सिता भएर रहनिन्, छोरी जनक्की भई ।
छोरो भैकन जन्मुँला म दशरथ–, जीका घरैमा गई ।।
सीता लाइ लिएर पूर्ण गरुँला, बिन्ती म तिम्रो भनी ।
अन्तध्र्यान् भगवान् तहीं हुनु भयो, त्रैलोक्यका नाथ् पनी ।।
(४९)
अन्तध्र्यान् भगवान् जसै हुनु भयो, इन्द्रादि लाई पनी ।
ब्रह्माले खुशि भै अह्राउनु भयो, भूलोक जाऊ भनी ।।
मानिस् भै भगवान् जती त रहनन्, तेस् पृथ्वीतल्मा गई ।
वानर् भकन सब् तिमी पनि रह्या, साहाय जस्ता भई ।।
(५०)
ब्रह्माजी पनि सत्यलोक् गइ गया, येती अह्राई वरी ।
इन्द्रादी पनि वानरै भइ रह्या, सब् पृथ्वीलोक्मा झरी ।।
यै बिच्मा दशरथ् बडा विर थिया, राजा अयोध्या महाँ ।
तिन्को वृद्ध उमेर् भयो त पनि एक्, छोरा भयानन् तहाँ ।।
(५१)
ताप्ले पूर्ण भई गुरु सित गई, सोध्या उपायै पनी ।
हे सर्वज्ञ मुने ! कसो गरि हुनन्, छोरा मलाई भनी ।।
यस् काम्ले फल मिल्छ यो भनि सबै, जान्ने वशिष्ठै थिया ।
यस्तो बिन्ति सुनी वशिष्ठ गुरुले, युक्ति बताई दिया ।।
(५२)
हुन्छन् पुत्र अवश्य जल्दि महराज्, एक् यज्ञ ऐल्हे ग¥या ।
शान्ताका पति ऋष्यश्रृङ्ग ऋषि छन्, ती डाक्नु ऐल्हे प¥या ।।
ती हामी बसि यज्ञ एक् हजुरका, खातिर् गरौंला जसै ।
चार् छोरा अति विर् हुनन् हजुरका, सब् ताप छुट्नन् तसै ।।
(५३)
यस्तो अर्ति वशिष्ठको जब सुन्या, राजा बहुत् खुब् भया ।
शान्ताका पतिलाई डाकिकन खुब्, याग् गर्न लागि गया ।।
ऋष्यैश्रृङ्ग वष्ठि दूइ ऋषिले, होम् गर्न लाग्या जसै ।
पायस्को थलिया लिइकन् तहाँ, आया ति अग्नी तसै ।।
(५४)
यस् पायस् कन आज लेउ महाराज्, छोरा हुन्या छन् भनी ।
राजा लाइ दिया र पायस् तहाँ, लूक्या ति अग्नी पनी ।।
राजा खूशि भई दुवै ति ऋषिका, कोमल् चरण्मा परी ।
कौशल्या र ति केकयी कन दिया, पायस् दुवै भाग् गरी ।।
(५५)
खानू बाँकि थियो तसै बखतमा, आइन् सुमित्रा पनी ।
कौशल्या र ति केकयीसित भनिन्, ख्वै भाग मेरो भनी ।।
दूवैले दुइ भाग देखि झिकि भाग्, तिन्को पु¥याई दिया ।
तिन् रानी मिलि सोहि पायस तहाँ, सम्पूर्ण खाई लिया ।।
(५६)
तीनै रानि ति गर्भिणी पनि भया, तेज् देवताका सरी ।
देखीयो सब् रानिका सकल लोक्, खूशि भया तेस् घरी ।।
कौशल्या जननी गराइ भगवान्, श्रीराम पैदा भया ।
देखिन् श्रीप्रभुको चतुर्भुज–स्वरुप्, सब् माइका तापू गया ।।
(५७)
हात् जोरी बहुतै स्तुती पनि गरिन्, ईश्वर् इनै हुन् भनी ।
जान्याँ नाथ ! हजूर लाइ सबका, आत्मा स्वरुपी भनी ।।
यो ब्रह्माण्ड पनी सहज् उदरमा, लीन्या त आपैmँ थियौ ।
मेरो आज उदर् विषे बसि यहाँ, यो जन्म ऐल्हे लियौ ।।
(५८)
देख्याँ भक्त उपर् दया हजुरको, हे नाथ् ! शरण्मा प¥याँ ।
यै मूर्ति प्रभुको सदा मन महाँ, झल्कोस् पुकारा ग¥याँ ।।
यस्तो दिव्य शरीर् लुकाइकन बेस्, बालक् स्वरुप्का बनी ।
दर्शन् देउ मलाई हेर्छु भगवन् !, फेर् बाल–लीला पनी ।।
(५९)
तेही बालक मूर्तिलाइ म यहाँ, आलिङ्गनादी गरी ।
सब् पाप् नष्ट गराउँला र करुणा, होला र जाँला तरी ।।
यो बिन्ती महतारिको सुनि हुकुम्, यो भो प्रभूको तहाँ ।
मातर् ! जुन्छ हजूरको हित कुरो, होवस् सबै थोक् यहाँ ।।
(६०)
दूवै स्त्री पुरुषै भई अघि ठुलो, मेरो तपस्या ग¥यौ ।
तीमीलाई म पुत्र पाउँ भनि खुब्, इच्छा यसैमा ध¥यौ ।।
हूँला पुत्र भनेर वर् पनि दियाँ, सोही कुराले यहाँ ।
तिम्रो पुत्र भएर जन्मन गयाँ, व्यर्थै म गथ्र्यां कहाँ ।।
(६१)
कौशल्या सित बात् पनी यति गरी, बालक् सरीका बनी ।
चेष्टा बालक कै लिया प्रभुजिले, खुब् रुन लाग्या पनी ।।
थाहा भो दशरथ्जिलाइ र गया, दर्शन् ग¥याथ्या जसै ।
देख्तामा परिपूर्ण मन् हुन गयो, आनन्द पाया तसै ।।
(६२)
तत्क्षण्मा तहिं जातकर्म पनि भो, सब् काम् गुरुले ग¥या ।
कैकेयी तिर ता भरत् हुन गया, आनन्दमा सब् प¥या ।।
जम्ल्याहा दुइ पुत्र पाउँदि भइन्, ताहाँ सुमित्रा पनी ।
जेठा लक्ष्मणजी भया ति दुइमा, शत्रुघ्न कान्छा बनी ।।
(६३)
तिन् रानी तिर चार पुत्र सुकुमार्, जन्मी सक्याथ्या जसै ।
भूमि, रत्न सुवर्ण वस्त्रहरुको, भारी भयो दान् तसै ।।
कौशल्या सुतको वशिष्ठ गुरुले नाम् ‘राम’ भन्नू भनी ।
राख्या केकयि पुत्रको ‘भरत’ नाम्, जम्ल्याहको नाम् पनी ।।
(६४)
जेठाको शुभनाम ‘लक्ष्मण’ गरी, जुन् चाहिं कान्छा थिया ।
तिन्को नाम् पनि काम माफिक असल्, ‘शत्रुघ्न’ राखी दिया ।।
लक्ष्मण् राम् सित खेल्दथे भरत थ्यैं, शत्रुघ्न खेल्दा भया ।
पायस्कै अनुसारले हुन गयो, प्रीती त बढ्दै गया ।।
(६५)
बालक्काल् बिति गैगयो प्रभुजिको, सब् बाल–लीला गरी ।
चारैको व्रतबन्ध भो पढि सक्या, सब् शास्त्र खुब् बोध् गरी ।।
खेल्या क्यै दिनमा शिकार वनमा, साँचा शिकारी बनी ।
राज्–काज् गर्नु जती थियो सकल त्यो, राज्–काज् चलाया पनी ।।
(६६)
राम् हुन परात्मा ति कहाँ विकारी ।
यस् लोकमा छन् नर–रुप धारी ।।
काम् गर्न लाग्या ति नरै सरीका ।
लीला अपार् छन् भगवान् हरीका ।।
(६७)
राम् नारायण हुन् गनेर मनले, जान्या र भेट्छू भनी ।
विश्वामित्र ऋषी बहुत् खुशि हुँदै, आया अयोध्या पनी ।।
देख्या श्री दशरथ्जिले र बहुतै, आदर् ऋषीको गरी ।
सोध्या काम् किन आज आउनु भयो, भन्द्र बहुत् प्रेम् धारी ।।
(६८)
आदर् पूर्वकका सुन्या प्रिय–वचन्, यस्ता ऋषीले जसै ।
आफ्नू दर्द जउन् थियो मन महाँ, सोही बताया तसै ।।
हे राजन् ! सब पर्व–पर्व हरुमा, ईश्वर् विषे मन् धरी ।
गर्छू होम्हरु कर्म तेस् बखतमा, आएर होम् नाश् गरी ।।
(६९)
मारिच्लें र सुबाहुले बहुत दिक, गर्छन् र पापी भनी ।
दूवै लाइ मराउना कन उठ्यो, रिस् आज मेरो पनी ।।
सोही बिन्ति गरुँ भनेर अहिले, आयाँ हजूर्मा यहाँ ।
जेठा पुत्र मलाइ बक्सनु हवस्, लै जान्छु ऐले तहाँ ।।
(७०)
लक्ष्मण् साथ्गरि रामलाई अधिराज्, ऐल्हे हजुर्ले दिया ।
मारिच्लाई सुबाहुलाइ सहजै, मार्ने यिनैले थियो ।।
यस्मा अर्ति वशिष्ठको लिनु हवस्, दीना न दीना महाँ ।
भन्छन् दीनु त बक्सनू पनि हवस्, यै काम आयाँ यहाँ ।।
(७१)
बिश्वामित्रजिको सुनी वचन यो, राजा सकस्मा प¥या ।
दीऊँ की त न दीऊँ येहि मनमा, चिन्ता बहुतै ग¥या ।।
सोध्या ताहिं वशिष्ठ थ्यैं पनि गुरो !, यस्तो प¥यो क्या करुँ ।
कल्याण् हुन्छ कसो गरेर अहिले, अर्ती मिलोस् एक् बरु ।।
(७२)
राम्लाई म न देखि बाँच्छु कसरी, एक् यै कठिन् भो अनी ।
यिन्लाई नदिया सराप् पनि दिनन्, की लाग्छ यस्तो पनी ?।।
यस्मा श्रेय यसो छ यो गर भनी, पाउँछु आज्ञा जसो ।
सोही काम म गर्दछू हित हुन्या, कुन् पाठ् छ गर्नू कसो ?।।
(७३)
यो बिन्ती दशरथ्जिको जब सुन्या, ताहीं गुरुले पनी ।
राम्को गुह्य कुरो सबै भनिदिया, यस्ता यि राम् हुन् भनी ।।
हे राजन् ! तिमि रामलाइ अहिले, हुन् पुत्र मेरा भनी ।
भन्छौ पुत्र ति हुन् तथापि यिनी हुन्, चौधै भुवन्का धनी ।।
(७४)
भूभार् हर्न निमित्त आज भगवान्, यस् पृथ्वितल्मा झ¥या ।
कौशल्या तिर जन्मनू पनि थियो, सो सत्य ऐल्हे ग¥या ।।
कौशल्या दशरथ् दुवै तिमी अघी, कश्यप् अदीती थियौ ।
ईश्वर्लाइ म पुत्र पाउँ भनि तप्, गर्दै समाधी लियौ ।।
(७५)
खूशी भै बरदान् दिया प्रभुजिले, पुत्रै म हूँला भनी ।
सोही सत्य गराउना कन यहाँ, जन्म्या परात्मा पनी ।।
शेष् हुन् लक्ष्मण शंख हुन् भरतजी, शत्रुघ्न चक्रावतार् ।
हुन् को जान्दछ तत्व यो बुझ तिमी, लीला प्रभूको अपार् ।।
(७६)
मूल् शक्ती प्रभुकी अनन्त–गुणकी, सो दिव्य मूर्ती पनी ।
छोरी भै ति बस्याकि छन् जनककी, सीता छ नाउँ पनी ।।
सीता राम् दुइको विवाह विधिले, संयोग् गराउँ भनी ।
विश्वमित्रजिको भयो र मनमा, आई रह्याछन् पनी ।।
(७७)
दीनै योग्य म मान्दछू भनि दिया, अर्ती गुरुले जसै ।
खूशी भै दशरथ्जिले पनि दिया, लक्ष्मण्सहित् राम् तसै ।।
राम्–लक्ष्मण् कन पाउँदा ऋषि पनी, अत्यन्त खूशी भया ।
आशीर्वाद् दशरथ्जिलाई दिइ राम, लक्ष्मण् लिई ती गया ।।
(७८)
केही दूर् गइ रामलाई ऋषिले, विद्या सिकाई दिया ।
जुन् विधा पढि भोक–प्यास कहिल्यै, लाग्दैन तेस्ता थिया ।।
गङ्गाका तिरमा बडो वन थियो, पूग्या जसै ती तहाँ ।
विश्वामित्रजिले कह्या प्रभुजि थ्यैं, राम् ! ताडका छे यहाँ ।।
(७९)
त्यो हो राक्षसी काम–रुपि छ बहुत्, लोक्लाइ बाधा पनी ।
गर्छे यस्कन मारि बक्सनु हवस्, यो पापिनी हो भनी ।।
विश्वामित्रजिको वचन् कन सुनी, श्री रामजीले पनी ।
टङ्कार् खुब् धनुको ग¥या सुनि यहाँ, त्यो जल्दि आवस् भनी ।।
(८०)
त्यो टङ्कार सुनि ताडका पनि तहाँ, दौडेर आई जसै ।
हान्या बाण् प्रभुले गड्यो हृदयमा, ताहीं मरी त्यो तसै ।।
यक्षी थी अघिकी सराप् परि तहाँ, तेस्ती भयाकी थिई ।
राम्ले मारिदिंदा त श्राप् पनि ट¥यो, फेर् यक्षिको रुप् लिई ।।
(८१)
श्रीराम्चन्द्रजिका वरीपरि घुमी, प्रेम्ले नमस्कार् गरी ।
स्वर्गैमा गइ रामका वचनले, बेस् एक् विमान्मा चढी ।।
विश्वामित्र ऋषी बहुत् खुशि भया, यो कार्य देख्या जसै ।
जो सब शास्त्र रहस्य हो सब दिया, श्रीरामलाई तसै ।।
(८२)
कामाश्रम् रमणीय स्थल् तहिं थियो, एक् रात् तहाँ बास् गरी ।
फेर् सिद्धाश्रममा गया रघुपती, सब् लाइ मङ्गल् गरी ।।
त्यस् सिद्धाश्रममा अनेक् ऋषि थिया, पूजा सबैले ग¥या ।
मारिच् फेक्न सुबाहु मार्न कन राम्, ताहाँ अगाडी ग¥या ।।
(८३)
विश्वामित्रजिलाइ भन्नु पनि भो, मारिच् सुबाहू कहाँ ।
बस्छन् यज्ञ ठुलो गरी लिनु भया, ती अउँथ्या की यहाँ ।।
भेटै आज भयेन मार्नु कसरी, यो मर्जि सून्या जसै ।
विश्वामित्र ऋषी अरु ऋषि लिई, होम् गर्न लाग्या तसै ।।
(८४)
दिन् मध्याह्न भयो उसै बखतमा, आया ति राक्षस् पनी ।
भन्र्या काल् कन चाल् नपाइ अघि भैंm, होम् नाश् गरौंला भनी ।।
काहीं हाड खसाउँछन् कहिं रगत्, यस्तै प्रकार्ले गरी ।
आया ती जब यज्ञमा प्रभुजिले, हान्या अगाडी सरी ।।
(८५)
मारिच्लाइ त बाणले जलधिका, तिर्मा पु¥याई दिया ।
अग्नी–बाण धरी सुबाहु कन ता, भस्मै गराई दिया ।।
तिन्का फौज् पनि ताहिं लक्ष्मणजिले, मारी सक्याथ्या जसै ।
खूशि भैकन पुष्प–वृष्टि गरियो, सब् देवताले तसै ।।
(८६)
विश्वामित्र बहुत् प्रसन्न हुनगै, राम्लाइ काख्मा लिया ।
भोजन् गर्न निमित्त राम् कन तहाँ, मीठा फलादी दिया ।।
तिन्दिन् ताहिंमुकाम् ग¥या प्रभुजिले, वार्ता कथाको गरी ।
चौथादिन् ऋषिले ग¥या विनति एक्, राम्का अगाडी सरी ।।
(८७)
हे राम् ! जाउँ जनक्जिका पुरिमहाँ, राजा जनक् छन् बडा ।
गर्नन् आदर भक्तिले हजुरका, साम्ने हुन्या छन् खडा ।।
ताहाँ एक् शिवको धनुष् पनि छ बेस्, देखीयला त्यो पनी ।
यो बिन्ती ऋषिको सुनेर रघुनाथ्, खूशी भया बेस् भनी ।।
(८८)
विश्वामित्र र भाइ लक्ष्मण लिई, श्रीराम् हिंड्याथ्या जसै ।
आश्रम् गौतमको प¥या नजरमा, गङ्गा किनार्मा तसै ।।
आश्रम्का नजिकै असल् फलसहित्, फुल्को बघैंचा थियो ।
जन्तू नाम् त थिएन कोहि त पनी, संभार् बिनै त्यो जियो ।।
(८९)
मालुम् राम् कन क्या कहीं कम थियो, जो ता जगत्का धनी ।
सोध्या तै पनि यो असल् छ किन हो, रित्तै बघैंचा भनी ।।
विश्वामित्र थिया सबै गुण निपुण्, विस्तार् सुनाया पनी ।
गौत्मको अघि बस्ति हो अब भने, छैनन् यहाँ क्वै पनी ।।
(९०)
भार्या गौतमकी समान गुणकी, भत्तैm अहिल्या थिइन् ।
ब्रह्माकी ति त पुत्रि हुन् गुणि हुँदा, सब् खुश् गराई लिइन् ।।
गौतम् कार्य निमित्त दूर् जब गयो, रुप् गौतमैको सरी ।
धारी गौतम–पत्नीका नजिकमा, इन्द्रैअगाडि सरी ।।
(९१)
आई भोग–विलास् गरेर खुशि भै, फर्की गयाथ्या जसै ।
देख्या गौतमलाइ गौतमजिले, आश्चर्य मान्या तसै ।।
आफ्नू रुप दुरुस्त देखिकन खुब्, गौतम् रिसाया पनि ।
सोध्या होस् तँ कउन् बता नतर ता, हेर् भस्म गर्छू भनी ।।
(९२)
ब्राह्मण् ! इन्द्र म हूँ भनेर डरले, बिन्ती ग¥याथ्या जसै ।
गौतमले पनि रीसमा परि दिया, यस्तो सराप् पो तसै ।।
योनीमा अति लुब्ध आज भइछस्, यत्रो बडो भै पनी ।
तेरा येहि शरीरमा अब हुनन्, हज्जार योनी भनी ।।
(९३)
दीया येति सराप् र इन्द्र पनि फेर्, आफ्ना स्थलैमा गया ।
पत्नीलाइ सराप् दियेर ऋषिले, पत्थर् बनाई दिया ।।
जन्तू–कुल् न हुनन् यहाँ अब उपर्, पत्थर् भई तैं रह्यास् ।
जैले ता रघुनाथ् चरण् धरि दिनन्, तैल्हे तँ मुत्तैm भयास् ।।
(९४)
यस्तो सत्य सराप् प¥यो र पतिको, ताहीं अहिल्या पनी ।
पृथ्वीमा गिरि गै गइन् अचल एक्, पत्थर् स्वरुप्की बनी ।।
पादस्पर्श ति खोज्दथिन् हजुरको, पाप् मुक्त होला भनी ।
तिन्लाई करुणा गरी हजुरले, कुल्ची दिन्या हो पनी ।।
(९५)
यस्तो बिन्ति सुन्या जसै ति ऋषिका, श्रीराम् तुरुन्तै गया ।
देख्या पत्थर एक् ठूलो र रघुनाथ्–, ले कुल्चि दींदा भया ।।
सुन्दर् मूर्ति भई खडा भइ गइन्, ताहाँ अहिल्या पनी ।
श्रीराम्चन्द्रजिले प्रणाम् पनि ग¥या, ई ब्राह्मणी हुन् भनी ।।
(९६)
देखिन् श्री रघुनाथलाइ र तहाँ, खूशी अहिल्या भइन् ।
पूजा स्तूति गरेर राम्सित बिदा, मागी पती थ्यैं गइन् ।।
ताहाँ देखि चल्या र जल्दि रघुनाथ्, गङ्गाजिका तिर् झ¥या ।
तर्नाको प्रभुले जसै मन ग¥या, माझी चरण्मा प¥या ।।
(९७)
ख्वामित् ! ई दुइ पाउको अति असल्, धूलो जसै ता प¥यो ।
पत्थर् हो त पनी मनुष्य सरिको, सुन्दर् स्वरुपै ध¥यो ।।
तस्तै पाठ यहाँ भयो पनि भन्या, डुङ्गा स्वरुप् धर्दछन् ।
डुङ्गाले पनि रुप् ध¥या यदि भन्या, हाम्रा जहान् मर्दछन् ।।
(९८)
तस्मात् पाउ पखालि वारि तिरमा, हाम्रा शिरोपर् ध¥यौ ।
यस्तो बात ग¥यौ भने त तिमि ता, गङ्गाजिका पार् त¥यौ ।।
यस्तो बिन्ति सुनी तहाँ प्रभुजिले, पाऊ अगाडी दिया ।
माझीले जलले पखालि उहि जल्, आफ्ना शिरोपर् लिया ।।
(९९)
यस्ता रित्सित नाउमा चढि सहज्, गङ्गाजिका पार् गया ।
श्याम्–सुन्दर् रघुनाथ बहुत् खुशि हुँदै, दाखिल् जनकपुर् भया ।।
विश्वामित्र ऋषी बहुत् खुशि हुँदै, दूई कुमार् साथ् गरी ।
आया यस् पुरिमा भनी जब सुन्या, दौड्या जनक् तेस् घरी ।।
(१००)
पूग्या प्रश्न ग¥या सबै कुशलको, पाऊ महाँ शिर् धरी ।
देख्या सुन्दर राजकुमार् जनकले, पूज्या ति ईश्वर् सरी ।।
पक्का गर्न निमित्त फेर् जनकले, सोध्या ऋषी थ्यैं पनी ।
जान्या जान्न त चित्तले त भगवान्, विष्णू इनै हुन् भनी ।।
(१०१)
ब्रह्मन् ! पुत्र इ हुन् कउन् पुरुषका, विस्तार् हवस् बेस् गरी ।
क्लेश्को लेश नराखि यस् बखतमा, मेरो लग्या मन् हरी ।।
विश्वामित्रजिले सुन्या विनति यो, राजा जनक्को जसै ।
यस्तो हुन् इ भनेर सब् ति ऋषिले, विस्तार् बताया तसै ।।
(१०२)
हे राजन् ! दशरथ्जिका इ सुत हुन्, नाम् राम–लक्ष्मण् भनी ।
भन्छन् मानिसले गरी न सकिने, गर्छन् पराक्रम् पनी ।।
मारिच्लाइ सुबाहुलाइ अरु ता, को जित्न सक्न्या थिया ।
राम्ले मारिचलाइ फ्याँकि सहजै, सूबाहु मारी दिया ।।
(१०३)
पत्थर् भै कति वर्ष सम्म रहँदी, गौतम्कि नारी थिइन् ।
पाऊले तहिं कुल्चँदा उठि गइन्, जस्ताकि तस्ती भइन् ।।
याहाँ एक् शिवको धनू छ भनि यो, सूनेर आया यहाँ ।
देख्नाको मतलब् छ आज उ धनू, राखी रह्याछौ कहाँ ।।
(१०४)
चाँडो आज नजर् गराउ भनि यो, विस्तार् ग¥याथ्या जसै ।
मन्त्रीलाइ हुकुम् दिया जनकले, लौ ल्याउ भन्न्या तसै ।।
यै बिच्मा ऋषि थ्यैं भन्या जनकले, राम्ले उचालुन् धनू ।
सीता छोरि म दिन्छु राम्कन गरुन्, बीहा बहुत् क्या भनू ।।
(१०५)
साँचा वाणि सुन्या र सोहि रितका, बात्चित् ग¥याथ्या जसै ।
पाँच् हज्जार् विरले उचालि बलले, ल्याया धनूषै तसै ।।
ताहाँ श्री रघुनाथ् उठेर नजिकै, सोह िधनू थ्यैं गया ।
बाम् हात्मा सहजै उचालि धनु त्यो, राम्ले त लींदा भया ।।
(१०६)
ताँदो जल्दि चढाइ खैंचनु भयो, ताहाँ धनू को जसै ।
दुई टुक्रा भइ त्यो गि¥यो पृथिविमा, खूशि भया सब् तसै ।।
हर्षै हर्ष भयो त्यसै बखतमा, सारा जनक्पुर् भरी ।
आदर् खुब् प्रभुको ग¥या जनकले, आलिङ्गनादी गरी ।।
(१०७)
सीताजी पनि रामका शिर उपर्, माला कनक्को धरी ।
छम्–छम् पाउ गरी फिरिन् घर महाँ, मङ्गल भयो त्यस् घरी ।।
मालिक् हुन् दशरथ् खबर् दिनुप¥यो, ती छन् अयोध्या महाँ ।
जाउन् पत्र लिएर मानिसहरु, चाँडो ति आउन् यहाँ ।।
(१०८)
यस्तो बिन्ति जनक्जिले पनि ग¥या, लेखेर विस्तार् दिया ।
विस्तार् पत्र लिएर दूतहरु पनी, जल्दी अयोध्या गया ।।
यो विस्तार सुन्या जसै ति नृपले, आनन्दमा ती प¥या ।
सब्ले जानु प¥यो जनक्पुर महाँ, भन्न्या हुकुम् यो ग¥या ।।
(१०९)
जम्मा लस्कर भै गयो क्षणमहाँ, जल्दी जनक्पुर् पुग्यो ।
क्या वर्णन् भिडको गरुँ त्यस बखत्, खाली अयोध्या भयो ।।
यस्ता रित्सित सब् गया जति थिया, सेना जनक्पुर् महाँ ।
दाखिल् भो दशरथ्जिका हुकुमले, हर्षै बढ्यो खुब् तहाँ ।।
(११०)
ताहाँ श्री दशरथ्जिको जनकले, आदर् बहूतै ग¥या ।
लक्ष्मण्ले सँग राम् पनी तहिं पिता–, जीका चरण्मा प¥या ।।
बस्नालाइ हबेलि सुन्दर जनक्–, जीले खटाया जहाँ ।
खूशि भै दशरथ् पनी गइ बस्या, तेसै हबेली महाँ ।।
(१११)
सुन्दर् लग्न खटन् ग¥या जनकले, मङ्गल शहर्मा चल्या ।
नाच्कीर्तन् सितका प्रकाश्कन हुन्या, रात्मा चिराक् खुब् बल्या ।।
जो मण्डप् छ विवाहको त्यस उपर्, झुम्का हिराका झुल्या ।
मूँगा, मोति, जुहार्, जनक्पुर महाँ, घर्–घर् सबैका झुल्या ।।
(११२)
यस्तै रित् गरि सब् विवाह विधिले, चारै जना भाइको
हर्षैले परिपूर्ण मन् हुन गयो, सीताजिका माइको ।।
राम्–लक्ष्मण् दुइलाइ ता जनकले, आफ्ना ति छोरी दिया ।
भाईका त भरतेजिलाइ र ति विर्, शत्रुघ्नलाई दिया ।।
(११३)
सीता पत्नि भइन् रमापतिकि ता, लक्ष्मण्जिकी उर्मिला ।
पत्नी हुन् श्रुतकीर्ति ता भरतकी, शत्रुघ्नकी माण्डवी ।।
जस्तै आफु थिया अनन्त गुणका, चौधे भुवन्का धनी ।
अभ्यन्तर् मनले विचार गरदा, तस्तै ति पत्नी पनी ।।
(११४)
विश्वामित्र, वशिष्ठ दुइ ऋषि थ्यैं, य 

About the Author

ठूलो असली
आठ काण्ड रामायण 

यसमा आदिकवि पं. भानुभक्त विरचित असली सात काण्ड रामायण र पुराणबमोजिम शुद्ध रामाश्वमेघ कथा
लेखी प्रकाशित गरिएको छ–
बाबू माधवप्रसाद शर्माकृत
भरत–हनुमान संवाद, राम–विलाप,
सुलोचना–सती, अहिरावण–बध र
नरान्तक–वध समेत
प्राप्तिस्थान ः
बाबू माधवप्रसाद शर्मा
के. २३÷११९ दूधविनायक
पो.बाँ.सं. १००६, वाराणसी– २२१००१